Kırık cam teorisi bir başka adıyla kırık pencere teorisi; suç, insanları suça iten faktörler ve suçu engelleyen durumlar üzerine ortaya konmuş bir teoridir. Güncel Türkçe Sözlük’te suç kelimesi “Törelere, ahlak kurallarına aykırı davranış” ve “Yasalara aykırı davranış, cürüm” olarak açıklanmaktadır. Suç tanımında da bahsedilen töreler, ahlak kuralları ve yasalar toplumsal nizamı sağlayan önemli unsurlardır. İnsanların bir kez dahi suç işlemesinin veya bir kişinin suç işlemesinin başkalarını nasıl suça teşvik edici olduğunu anlatmaya ve alegorik bir şekilde anlatmaya çalışır bu teori.
ABD’li suç psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında yaptığı bir çalışma ile bu teoriye ismini vermese bile konuyu ortaya atar. Zimbardo, çalışmasında toplumun suç oranının yüksek olduğu, getto diye tabir edilen, maddi durumun daha kötü olduğu Bronx bölgesini ve yüksek yaşam standartlarına sahip olan, daha ayrıcalıklı kesimlerin yaşadığı Palo Altobölgesini esas alır. Bu bölgelere 1959 model, plakasız ve kaputu aralık birer araba bırakır. Arabaların bırakılmasından üç gün sonra Bronx bölgesindeki arabanın tamamen yağmalandığı ve çok kötü halde olduğu görülürken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamıştır bile. Bunun sonucunda Zimbardo ve birkaç yardımcısı sağlam olan aracın yanına gider ve bir alet yardımıyla araca zarar verir. Birkaç darbeden sonra Palo Alto’da yaşayan insanlar da araca zarar vermeye başlar ve bir süre sonra otomobil büyük hasar almış olur. Bütün deneyin neticesinde Philip Zimbardo şu sonuca ulaşır: “ilk camın kırılmasına ya da çevreyi kirleten ilk duvar yazısına izin vermemek gerek. Aksi halde kötü gidişatı engelleyemeyiz.”
Daha sonra Kelling ve James 1982 yılında Atlantic Monthly dergisinde yayımlanan “Kırık Camlar – Polis ve Mahalle Güvenliği” isimli bir makale yazmış ve teori günümüzdeki şeklini almaya başlamıştır. Kelling ve James’in makalesinde Zimbardo’nun deneyine işaret edilerek sosyal psikologların örneğin bir binanın “bir penceresinin kırılması ve tamir edilmemesi durumunda yakında tüm pencerelerinin kırılacağı” konusunda hemfikir oldukları belirtilmekte ve kırık cam veya kırık pencere teorisi bir kriminoloji teorisi olarak kullanılmaktadır. Buna göre kırık cam kırık kalmaya devam ederse bu onunla kimsenin ilgilenmediği anlamına gelmektedir. Kırık cam insanlara “ne istersen yap çünkü kimse umursamıyor” sinyalini vermektedir. Herkes tarafından müşahede edilebilen küçük bozulmalar, eksiklikler, düzensizlikler (kırılan camlar) derhal giderilmediğinde bu durum zincirleme ve sarmal bir etkiye yol açmaktadır. Öyle ki normalde kurallara uyması beklenen kişiler de bu zincirleme etkiye dahil olmaktadırlar.[1]
Kısacası kırık cam teorisi “Taviz, tavizi doğurur.” Anlayışının ne kadar doğru olduğunu kanıtlar ve bir kereden bir şey olmaz demenin neden yanlış olduğunu gösterir. Bu teori sadece bilim dünyasını ilgilendirmekle kalmamıştır. Birçok yerel polis teşkilatı kırık camların önemini keşfedip görmezden gelinen küçük suçlar konusunda daha dikkatli olmaya başlamıştır. Örneğin New York polisi, önce küçük suçların peşine düşmüştür. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girişlerini tuvalet olarak kullananları ve kamu malına zarar verenleri yakalayıp haklarında işlem yapmıştır.
Kırık cam teorisi sadece suç konusu ile de sınırlı değildir. Özellikle rekabetin egemen olduğu iş yerlerinde başarısızlığın ve verimin düşmesinin nedenlerini anlamak için de bu teoriden faydalanılmıştır. Hayatın her alanında karşımıza çıkan ve küçük sorunların büyük sorunlara dönüşmesini sağlayan kırık camları Amerikalı yazar Micheal Levine şöyle örneklendirmiştir:
• Büyük bir restoran zincirinin bir şubesinde tuvalet kağıdı tükendiyse, bu, yönetimin müşteri ihtiyaçlarını önemsemediğini gösterir. Böylelikle, müşteri bu restoranda yemeklerin uygun şekilde hazırlanmadığını da düşündürebilir. Hatta müşteride tüm bu restoran zincirlerinde yemek yemenin sağlığına zarar vereceğini veya restoran zincirlerinin tüketicileriyle ilgilenmediği düşüncesi oluşabilir.
• Prestijli bir giyim mağazasındaki kayıtsız bir kasiyer bir ‘kırık cam’dır.
• Üzerinde agresif bir slogan olan bir tişört ile çalışan bir benzin istasyonu görevlisi bazı müşterilerin başka bir marka benzin kullanmaya başlamasını kolaylaştırabilir ve böylece müşterileri kalıcı olarak bu şirketten uzaklaştırabilir
• Kötü sergilenmiş bir ürün ‘kırık cam’ olabilir.
• Müşteri ürünü neden iade edemediğini sorduğunda “kural bu” denmesi “kırk cam” olabilir.
• İyi hazırlanmamış bir menü ‘kırık cam’ olabilir.
• Bir çalışan bir şirkete ne gerekçeyle olursa olsun zarar vermeye başlamışsa bu bir ‘kırık cam’dır.[2]
Çevre psikolojisi, sürünün parçası olmak gibi farklı kavramlarda da ifade edilebilecek olan Kırık Cam Teorisi, suç ve bulunan mekan arasındaki ilişkiyi çarpıcı bir şekilde ortaya koyuyor. Düzensizlik algısı ve suç oranının ilişkisini açıklamak isteyen Keizer ve arkadaşları bunun için bir deney yapmıştır.[3] İki farklı çevrede dışarı sarkacak ve içinde görülecek şekilde beş Euroluk banknotlar bulunan zarfları posta kutularına yerleştirmişler ve oradan geçenlerin ne kadarının bu zarfları çalacaklarını gözlemlemişlerdir. Yoldan geçenlerden geniş bir gurubunun (%13), bu zarfları aldığı ortaya çıkmıştır. Eğer posta kutusu grafitiyle kaplıysa, yani üzeri yazıyla boyanmışsa hırsızlık yapanların oranı ikiye katlanmıştır.[4]
Kırık cam teorisinden çıkarılan sonuçlara göre suçla mücadelede, kentlerin düzenli ve “bakımlı” olması, sivil katılımın teşvik edilmesi oldukça önemlidir. Yani, bir kentte yaşayanların, o kentin düzenliliği ölçüsünde toplumsal yaşama uyumlu ve düzgün davranacaklarını ileri sürer. Temiz ve düzenli bir çevre, o bölgenin izlendiğini ve yasa dışı davranışlara izin verilmeyeceğini bildirir. Tersine, bakımsız bir çevre, terkedilmiş binalar, duvar yazıları, çöp yığınları bölgenin izlenmediği ve orada yaşayanların sorumsuz davrandıkları sinyalini vermektedir. Önemli olan kırık camlar değil, ilettikleri mesajdır.[5]
[1] Temir, E. (2020). Kırık Camlar Teorisinin Kurum Kültürüne Uyarlanabilirliği. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi, 2020(4).
[2] Levine, M. (2016). Razbitıye Okno, Razbitıy Biznes: Kak Melçayişiye Detali Vliyayut na Bolşiye Dostijeniya, Moskva: Alpina Pablişer.
[3] Cicerali, E. E., & Cicerali, L. K. Çevre ve Suç: Şehir Güvenliğini Arttırmada Çevre Psikolojisi Yaklaşımı.
[4] K. Keizer, S. Lindenberg ve L. Steg, The spreading of disorder, Science, 322, 1681–1685, 2008.
[5] https://www.bilgiustam.com/suc-psikolojisinde-kirik-camlar-teorisi-nedir/
